کجای جهان ایستاده ایم؟

 امروز- لیلا زمانی
 طبق برآوردها گردش مالی مواد غذایی در ایران حدود ۱۰۰ میلیارد دلار است. بررسی‌ها نشان می دهد صنایع غذایی بالاترین سهم را در ایجاد اشتغال در کشور داشته است و پیش بینی ها بر این نکته استوار است که این بخش امکان توسعه اشتغال در اقتصاد کشور را بیش از سایر بخش های صنعتی خواهد داشت. صنایع غذایی با بیش از 2500 کارگاه تولیدی در بین 13 هزار کارگاه صنعتی با ده نفر کارگر و بیشتر، بزرگ‌ترین صنعت کشور از لحاظ تعداد، ارزش افزوده و میزان اشتغال‌زایی محسوب می‌شود. صنایع غذایی به‌تنهایی 8/16 درصد از کل اشتغال صنعتی کشور را از آن خود کرده‌اند. در صورت حمایت کافی، این بخش امکان توسعه اشتغال در اقتصاد کشور را بیش از سایر بخش‌های صنعتی خواهد داشت.
براساس آمارهای موجود بیش از ۱۰ درصد از ارزش افزوده بخش صنعت کشور از تولیدات صنعت غذایی تامین می‌شود و در سال 97 صادرات محصولات تبدیلی کشاورزی و مواد غذایی ایران به 5/5 میلیارد دلار رسید که با وجود تحریم های شدید علیه ایران این رقم قابل توجه است.درحال حاضر حدود 95 درصد مواد غذایی مورد نیاز کشور در داخل تولید می‌شود و هم‌اکنون به‌طور متوسط سالانه حدود 130 میلیون تن مواد غذایی در کشور از سوی تولیدکنندگان داخلی تولید می‌شود. براساس پتانسیل‌های موجود امکانات بالایی برای صادرات در اختیار داریم. بازار 400 میلیون نفری اطراف ایران یکی از بهترین فرصت‌ها برای رونق صادرات غیرنفتی با استفاده از نیاز غذایی آنهاست و می‌توانیم با افزایش بهره‌وری و ایجاد کارخانه‌های صنایع تبدیلی و تکمیلی از این تقاضای بالقوه استفاده‌ای مناسب در راستای اهداف تعیین شده سال جهش تولید گام برداریم.رسیدن به نرخ رشد سالانه ۲۲درصدی صادرات غیرنفتی از اهداف اصلی برنامه ششم توسعه صادراتی نیز محسوب می‌شود. اما صنعت غذا به‌عنوان یکی از رشته‌های صادرات ‌محور همچنان با چالش‌های بسیاری در‌ این بخش روبه‌رو است و برای تحقق اهداف صادراتی پیش‌بینی شده برای سال‌جاری باید راهکارهای اساسی برای‌ این بخش در نظر گرفت.
مزایای تولید محصولات غذایی در ایران
   فعالیت واحدهای تولیدکننده محصولات غذایی در ایران شامل مزیت‌هایی نیز می‌شود. یکی از این مزایا پایین بودن هزینه انرژی از جمله گاز و برق است. بهای انرژی در ایران با احتساب یارانه تعیین می‌شود و همین موضوع تاثیری قابل ملاحظه در افت هزینه تمام‌شده تولید یک محصول خاص دارد. پایین بودن نرخ دستمزد مزیت دیگر تولید در ایران و به‌خصوص تولید در صنایعی است که وابستگی زیادی در آنها به نیروی کار وجود دارد. تنوع در سبد محصول تولیدی، مزیت دیگر صنایع غذایی ایران است که بر قدرت رقابت تولیدکنندگان داخلی در بازارهای بین‌المللی می‌افزاید.  مجموع موارد بیان‌شده باعث می‌شود تا نرخ تمام‌شده محصول تولیدی در داخل کشور کم باشد که این موضوع، سیگنالی مهم در جهت افزایش قدرت رقابت در بازارهای جهانی است.
   مزیت دیگر فعالیت صنایع غذایی در ایران بهره‌مندی از بازار مصرف گسترده داخلی و صادراتی است. جمعیت حدود ۹۰ میلیون‌نفری در داخل کشور باعث ایجاد تقاضای مناسب داخلی برای فعالان این صنعت می‌شود. در عین حال ایران در همسایگی کشورهایی از جمله پاکستان، عراق، افغانستان، کشورهای حوزه خلیج‌فارس و کشورهای حوزه CIS قرار دارد که همسایگی با این کشورها نیز بازار صادراتی بزرگی را در مجاورت تولیدکنندگان ایرانی قرار داده است. البته کسب سهم از این بازارها به کیفیت محصولات تولیدی و تطابق آن با استانداردهای جهانی بستگی دارد. در عین حال داشتن قیمت تمام‌شده پایین می‌تواند مزیت دیگری در کسب سهم بیشتر از این بازارها باشد.
گسترش صنایع غذایی؛ تثبیت سطح درآمد و افزایش سود كشاورزان
گسترش این صنایع باعث تثبیت سطح درآمد و افزایش سود كشاورزان می‌شود و همچنین شرایطی فراهم خواهد شد كه در زمان افزایش تولید محصولات و كاهش تقاضا برای تولیدات خام، مانع از ضایع شدن آن و نوسانات منفی قیمت می‌شود.بالا رفتن ارزش افزوده علاوه بر توانمندی كشور به طور غیرمستقیم كشاورزان را در جهت توسعه بخش كشاورزی بهره‌مند می‌كند و در درازمدت منافع آن‌ها را تثبیت و تداوم می‌بخشد.
صنایع تبدیلی و تکمیلی کشاورزی به دلایلی از جمله امنیت غذایی، تامین نیازهای عمده معیشتی جامعه و مواد خام بسیاری از صنایع، کاهش ضایعات محصولات کشاورزی، افزایش درآمد کشاورزان و افزایش صادرات غیرنفتی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
شتاب كم رشد ارزش‌افزوده صنایع غذایی
به اعتقاد کارشناسان صنایع غذایی به رغم اینکه صنایع غذایی در مقایسه با سایر فعالیت‌های صنعتی همچنان از توجیه اقتصادی لازم جهت توسعه سرمایه‌گذاری در این بخش برخوردار است اما رشد ارزش افزوده صنایع غذایی در کشور به نسبت سایر صنایع دارای شتاب لازم نیست.
درحال حاضر محصولات كشاورزی به صورت خام و فرآوری نشده صادر می‌شود كه با رونق و توسعه این صنایع و مطابقت تولید با استاندارد‌های جهانی می‌توان بازار‌های صادراتی بهتر و ارزش افزوده بیشتری را به دست آورد. برای رسیدن به این هدف نیازمند ارائه تسهیلات اعتباری بیشتر و هماهنگی آن با نیاز‌های موجود در بازار، رعایت نكات بهداشتی و استفاده از فناوری‌های تولید برای تطابق تولیدات با استاندارد‌های جهانی هستیم و ضرورت دارد دولت تسهیلات بیشتری برای سرمایه‌گذاری و ایجاد انگیزه فعالیت در این عرصه اختصاص دهد.
از دست دادن بازارهای هدف در صادرات مشکل عمده صنعت غذا
‌بسته‌بندی نامرغوب، عدم تنوع در تولید، افزایش قیمت تمام شده صنایع غذایی به دلیل افزایش قیمت محصولات کشاورزی، از دست دادن بازارهای هدف در صادرات محصولات غذایی و وجود فعالیت‌های زیرزمینی از عمده مشکلات صنایع غذایی کشور است.سالانه حدود 30 درصد از محصولات كشاورزی در قالب ضایعات از بین می‌رود كه ارزش آن حدود پنج تا 10 میلیارد دلار است. در سال‌های اخیر با وجود رشد صنایع تبدیلی و تكمیلی روند كاهش ضایعات مطابق پیش‌بینی‌های برنامه چهارم نبوده و معادل 25 درصد درآمد نفتی هر سال از محل ضایعات كشاورزی از دست می‌رود.
تاثیر فرسودگی دستگاه‌های کارخانه‌ها بر افزایش قیمت تمام شده محصولات غذایی
فرسوده بودن دستگاه‌های کارخانجات صنایع غذایی نیز یکی دیگر از علل افزایش قیمت تمام قیمت تمام شده تولیدات صنایع غذایی است که این موضوع نیز باعث شده است تا تولیدات این صنعت به لحاظ کیفیت در مقایسه با نمونه‌های مشابه خارجی از کیفیت پایین‌تری برخوردار باشد.
براساس این گزارش، عدم تنوع تولید محصولات صنایع غذایی در کشور باعث شده است که نسبت به رقبای خارجی در بازارهای هدف عقب بمانیم چراکه هرچه تنوع تولید افزایش یابد جذب مشتری نیز در واحدهای صنایع غذایی بیشتر می‌شود و طبیعتا فروش آن‌ها نیز افزایش می‌یابد، اما در تنوع تولید بعضا به دلیل اینكه یك كار تحقیقاتی به عنوان سربار در واحدهای صنایع غذایی تلقی می‌شود برخی واحدها نمی‌توانند هزینه‌های سربار را تقبل كنند.کارشناسان صنایع غذایی تاکید می‌کنند که وقتی تنوع تولید ایجاد شود، باعث افزایش روزكاری در سال و در نتیجه افزایش نیروی بیشتر و اشتغالزایی می‌شود.
وضعیت تولیدات کشاورزی ایران 
فائو در گزارشی از وضعیت تولیدات کشاورزی ایران اعلام کرد: ایران سیزدهمین تولیدکننده بزرگ گندم دنیا، سیزدهمین تولیدکننده بزرگ برنج و یازدهمین تولیدکننده بزرگ گوشت در آسیا و همچنین بزرگترین صادرکننده محصولات لبنی در این قاره بوده است.
سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی ملل متحد(فائو) در جدیدترین گزارش خود از سلسله گزارش های چشم انداز غذایی جهان که سالی دو بار منتشر می شود پیش بینی کرده است تولید غلات ایران در سال ۲۰۲۳ به ۱۸ میلیون و ۸۰۰ هزار تن برسد. گندم، برنج و جو سه غله مهم تولیدی ایران در این سال خواهند بود.
بر اساس این گزارش انتظار می رود ۱۳ میلیون تن گندم در ایران طی سال زراعی جاری تولید شود که نسبت به تولید ۱۳ میلیون تنی سال قبل افزایش یا کاهشی نخواهد داشت. با این وجود نیاز ایران به گندم وارداتی در این سال ۱ میلیون تن کمتر از سال قبل خواهد بود و در حالی که طی سال گذشته ۵ میلیون تن گندم وارد کشور شده بود پیش بینی می شود ایران در سال جاری ۴ میلیون تن واردات گندم داشته باشد.
حفظ جایگاه سیزدهمی ایران در میان تولیدکنندگان بزرگ گندم دنیا
کل تولید گندم دنیا در سال ۲۰۲۲ بالغ بر ۱۳۷میلیون و ۷۰۰ هزار تن بوده که بر اساس پیش بینی فائو این رقم با ۰.۶ درصد افزایش به ۱۳۸میلیون و ۵۰۰ هزار تن در سال ۲۰۲۳ خواهد رسید.
ایران در سال گذشته سیزدهمین تولیدکننده بزرگ گندم دنیا شناخته شده و انتظار می رود در سال جاری نیز همین جایگاه را حفظ کند. اتحادیه اروپا، چین و هند طی سال های اخیر سه رتبه نخست تولیدکنندگان بزرگ گندم دنیا را به خود اختصاص داده اند.تولید جو در ایران نیز طی سال جاری و با وجود خشکسالی به اندازه سال قبل خواهد بود و همچون سال گذشته ۳ میلیون تن جو در ایران تولید خواهد شد. فائو انتظار دارد میزان واردات جو توسط ایران طی سال ۲۰۲۳ نسبت به سال قبل ۲۰۰ هزار تن کاهش یابد و به ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار تن برسد.
این نهاد بین المللی همچنین پیش بینی کرده است تولید برنج ایران در سال زراعی جاری کمتر از سال قبل باشد. در حالی که ایران طی سال گذشته ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار تن برنج تولید کرده بود پیش بینی شده است تولید برنج ایران در سال جاری بیشتر از ۱ میلیون و ۹۰۰ هزار تن نباشد.با وجود کاهش تولید برنج، واردات این محصول در سال جاری به میزان ۲۰۰ هزار تن کمتر از سال قبل خواهد بود و انتظار می رود ایران طی این سال ۱ میلیون و ۶۰۰ هزار تن برنج از خارج وارد کند.
ایران سیزدهمین تولیدکننده بزرگ برنج در آسیا
آمارهای فائو نشان می دهد ایران سیزدهمین تولیدکننده بزرگ برنج در آسیا طی سال ۲۰۲۲ بوده است. کشورهای آسیایی در این سال ۴۶۶ میلیون تن برنج تولید کردند که چین با تولید ۱۴۴ میلیون تنی بزرگترین تولیدکننده این محصول در آسیا بوده و هند با ۱۳۰ میلیون و ۸۰۰ هزار تن در رتبه دوم و بنگلادش با ۳۸ میلیون و ۳۰۰ هزار تن در رتبه سوم از این نظر قرار داشته اند.بر اساس این گزارش ایران در سال گذشته ۹۰۰ هزار تن دانه روغنی تولید کرده و پیش بینی می شود در سال زراعی جاری نیز به همین میزان تولید داشته باشد. کل واردات دانه های روغنی توسط ایران در سال قبل ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار تن بوده که انتظار می رود این رقم در سال جاری به ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار تن افزایش یابد.فائو همچنین میزان تولید انواع گوشت در ایران طی سال جاری را ۲ میلیون و ۵۵۰ هزار تن پیش بینی کرده است. انتظار می رود تولید گوشت گوساله و گوسفند در ایران طی این سال افزایش یابد اما تولید گوشت مرغ با کاهش مواجه شود.
ایران در سال گذشته ۳۶۲ هزار تن گوشت گوساله تولید کرد که پیش بینی می شود این رقم در سال جاری به ۳۷۱ هزار تن افزایش یابد. تولید گوشت گوسفند نیز از ۲۸۹ هزار تن در سال قبل به ۲۹۵ هزار تن در سال جاری افزایش خواهد یافت. اما تولید گوشت مرغ ایران در سال قبل ۱ میلیون و ۹۲۰ هزار بوده که پیش بینی شده است این رقم به ۱ میلیون و ۸۸۴ هزار تن در سال ۲۰۲۳ کاهش یابد.
رتبه ۱۱ تولیدکنندگان بزرگ گوشت در آسیا به ایران رسید
آمارهای فائو نشان می دهد ایران یازدهمین تولیدکننده بزرگ انواع گوشت در آسیا طی سال ۲۰۲۲ بوده است. کل گوشت تولیدی در آسیا طی این سال بالغ بر ۱۵۶ میلیون تن بوده که ۹۴ میلیون تن از این رقم سهم چین به عنوان بزرگترین تولیدکننده گوشت این قاره بوده است. هند با وجود دارا بودن جمعیتی تقریبا برابر با چین تنها ۹ میلیون تن گوشت در سال ۲۰۲۲ تولید کرده است.این گزارش همچنین پیش بینی کرده است تولید شیر و لبنیات در ایران طی سال جاری به ۷ میلیون و ۸۲۰ هزار تن برسد. ایران در سال قبل ۷ میلیون و ۸۴۰ هزار تن شیر تولیدکرده بود.
ایران بزرگترین صادرکننده محصولات لبنی در آسیا شناخته شد
بر اساس آمار فائو، ایران صادرکننده خالص شیر و لبنیات در سال ۲۰۲۲ بوده است. ایران در این سال ۸۶ هزار تن شیر و لبنیات وارد کرده و در مقابل، ۱ میلیون و ۵۸۳ هزار تن شیر و لبنیات صادر کرده است. در واقع ۱۳ درصد شیر و لبنیات تولیدی ایران در این سال به کشورهای دیگر صادر شده است. پیش بینی شده است صادرات شیر و لبنیات ایران در سال جاری به ۱ میلیون و ۵۹۲ هزار تن افزایش یابد.
کل صادرات شیر و لبنیات کشورهای قاره آسیا در سال گذشته بالغ بر ۹ میلیون تن بوده است. ایران سهم بزرگی از این رقم را در اختیار داشته است. به عبارت دیگر ۱۷ درصد از کل صادرات شیر و لبنیات آسیا در این سال سهم ایران بوده و ایران بزرگترین صادرکننده محصولات لبنی در آسیا شناخته شده است.