بازارسازان در حال پیشروی

امروز- لیلا زمانی
 اقتصاد ایران به‌عنوان بزرگ‌ترین کشور دارنده منابع هیدروکربوری دنیا به صادرات نفت خام وابسته است، این موضوع سبب شده است آمریکا با اعمال تحریم‌های نفتی بر فروش نفت ایران، به دنبال محدودیت در صادرات و آسیب رساندن به اقتصاد و معیشت مردم باشد.‌به اعتقاد کارشناسان، «بازارسازی نفت» یکی از راهکارهای ایمن‌سازی فروش نفت ایران در شرایط تحریم و التهابات بازار است؛ بازارسازی برای فروش نفت ایران به این معناست که موضوع تحریم از موضوع دوجانبه آمریکا و ایران، به موضوع مورد دغدغه کشور طرف ثالث در تعاملات نفتی ایران تبدیل شود، بدین صورت بازار فروش نفت ایران اثرپذیری حداقلی از بازگشت تحریم‌ها داشته و تداوم می‌یابد.ب شازار سازی تضمینی برای فروش نفت خام ایران از طریق صادرات خدمات فنی و مهندسی جهت نوسازی پالایشگاه‌های نیمه فعال کشورهای همسو و دریافت سهام در آن پالایشگاه‌ها از جمله سیاست‌هایی است که دولت سیزدهم برای خنثی‌سازی تحریم‌های نفتی به اجرا گذاشته است.به‌زعم کارشناسان این روش مزایای زیادی دارد، نخستین مزیت آن این است که ضمن عدم سرمایه‌گذاری کلان برای ساخت پالایشگاه‌ها از مزایای پرهیز از خام فروشی نفت بهره‌مند می‌شویم؛ همچنین مسئله دیگر این است که همکاری در این زمینه به افزایش گره اقتصادی و امنیتی کشور میزبان به ما منجر می‌شود و این موضوع به لحاظ استراتژیک برایمان منفعت دارد.
تاکنون این رویکرد فقط در ارتباط با ونزوئلا به کار گرفته شده است که به افزایش ۱۰ برابری فروش نفت ایران به این کشور از ۲۰ هزار بشکه در روز به ۲۰۰ هزار بشکه منجر شده است.این رویکرد در ایران در حال توسعه است و به نظر می‌رسد کشورهایی همچون افغانستان، عراق، سوریه و لبنان نیز اهداف خوبی برای همکاری در عرصه پالایشگاه‌های فراسرزمینی برای تهران به شمار می‌روند.
بازارسازی نفتی ایران؛ از آسیای میانه تا آمریکای جنوبی
ایران با هدف بازارسازی نفت خود، توجه به پالایشگاه‌های فرارسرزمینی را در دستور کار خود قرار داده و از ازبکستان و روسیه گرفته تا ونزوئلا و پاراگوئه، تقاضای کشور واردکننده را می‌خرد و بخشی از بازار نفت آن کشور را از آن خود می‌کند.
صادرات نفت ایران حدود یک دهه است که تحت تاثیر تحریم‌های گوناگون قرار داشته و حتی آمریکا در مواقعی به دنبال به صفر رساندن صادرات نفت ایران بود. اگرچه این تصمیم آمریکا هیچ‌گاه محقق نشد، اما در دولت گذشته و با خروج آمریکا از برجام، صادرات نفت کشور و دسترسی به پول آن به شدت محدود شد.
با روی کار آمدن دولت سیزدهم، اگرچه مذاکرات برای احیای برجام ادامه داشته و دارد، اما هیچگاه صادرات نفت و توسعه این صنعت در ایران معطل برجام نماند و در همان ماه‌های اول، دولت سیزدهم صادرات نفت را از مسیرهای دیگر افزایش داد تا آنجا که در انتهای سال گذشته، رییس‌جمهوری از افزایش ۴۰ درصدی صادرات نفت خبر داد.
در کنار صادرات نفت از مسیرهای سنتی آن، ایران راه دیگری را نیز در پیش گرفت. استفاده از پالایشگاه‌های نفت سایر کشورها که با تمام ظرفیت خود فعالیت نمی‌کردند و در انتظار نفت خام بودند.
ایران از این طریق بازارسازی برای نفت خام خود را فارغ از روش‌های قدیمی فروش نفت در دستور کار خود قرار داد تا هم تولید و صادرات نفت خود را افزایش دهد و هم با پالایش نفت در پالایشگاه سایر کشورها، ارزش‌افزوده بالاتری را برای کشور به همراه داشته باشد. در این روش هم فرآورده‌های نفتی تولید شده قابلیت فروش در بازار همان کشور را خواهد داشت و هم می‌توان آن را صادر کرد. اولین مورد برای رسیدن به این هدف با ورود ایران به بازار نفت ونزوئلا محقق شد.
وزارت نفت برای سهامدار شدن در دو پالایشگاه «ال‌پالیتو» و «پاراگوانا» با ظرفیت ۱۴۰ و ۹۵۵ هزار بشکه در روز در ونزوئلا اولین گام در این مسیر را برداشت. اقدامی که شروع صادرات نفت و میعانات گازی به ونزوئلا را به دنبال داشت. در دولت قبل اگرچه در مقاطعی ایران صادرات بنزین به ونزوئلا را انجام داده بود، اما این اقدام مستمر نبود ولی با سهامداری در پالایشگاه‌های این کشور، علاوه بر افزایش صادرات نفت ایران، منافع مالی نیز برای کشور ایجاد خواهد شد.
بعد از آن نوبت پالایشگاه «بولیوار سوپریم سوئنو» با ظرفیت ۱۰۰ هزار بشکه در روز در نیکاراگوئه بود. اما ایران این اقدام خود را تنها به آمریکای جنوبی محدود نکرد و پالایشگاه «الفرقلس» با ظرفیت ۱۴۰ هزار بشکه در روز در سوریه چهارمین پالایشگاه فراسرزمینی ایران به شمار می‌رود.
اقدامی که با گسترده‌تر شدن آن به سایر کشورها، علاوه بر تضمین صادرات نفت، باعث بی‌اثر شدن تحریم‌ها بر میزان صادرات نفت کشور خواهد بود. زیرا ایران با سهامدار شدن در پالایشگاه‌های فراسرزمینی، تقاضای کشور واردکننده را به اصطلاح می‌خرد و بخشی از بازار نفت آن کشور را از آن خود می‌کند.اهمیت این موضوع آنچنان زیاد است که در وزیر نفت ایران در حاشیه نشست اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای که موارد بسیار متعددی را شامل بوده، بر سهامداری پالایشگاه‌های فراسرزمینی نیز تاکید کرد.
جواد اوجی در دیدار با سرپرست انرژی ازبکستان ۶ محور همکاری دو کشور در حوزه انرژی را بررسی کردند که یکی از بندهای آن صدور خدمات فنی و مهندسی به ازبکستان و احیای ظرفیت دو پالایشگاه «بخارا» و «فرغانه» و صادرات نفت ایران به این کشور است.آنگونه که پیش از این نیز اعلام شده، در حال حاضر، ازبکستان ۲۳۰ هزار بشکه ظرفیت پالایشی دارد که نیمی از آن خالی است و ایران با احیای این ظرفیت علاوه بر افزایش تولید فرآورده‌های نفتی، امکان صادرات بیش از ۱۰۰ هزار بشکه نفت خام در روز به ازبکستان را خواهد داشت.
تصمیمی که وسعت پالایشگاه‌های فراسرزمینی ایران را از آسیای میانه تا آمریکای جنوبی گسترش خواهد داد و ایران می‌تواند بدون نگرانی از تکانه‌های اقتصادی ناشی از تحریم، تولید و صادرات نفت خود را افزایش دهد. 
علاوه بر آن، بازار سوخت این کشورها، با نفت ایران عجین خواهد بود و منافع مشترک اقتصادی اجازه قبول تحریم‌های یک جانبه آمریکا از سوی این کشورها را نخواهد داد.
سرمایه‌گذاری در پالایشگاه‌های فراسرزمینی
«جواد سلیمان پور»، کارشناس اقتصادی در خصوص ضرورت اجتناب از خام فروشی نفت و حرکت به سمت فرآوری آن اظهار کرد: به طور کلی ظرفیت تحریم‌پذیری فرآورده‌های نفتی نسبت به خود نفت بسیار پایین‌تر است؛ زیرا مصرف‌کننده‌ی نفت فقط پالایشگاه‌ها هستند که تعدادشان محدود و مشخص است اما مصرف‌کننده‌ی نهایی فرآورده‌های نفتی نامحدود هستند و تقریباً تمامی کشورهای جهان را شامل می‌شود. وقتی مشتریان تا این حد گسترده می‌شوند، امکان فروش نیز افزایش می‌یابد.
وی ادامه داد: امکان رهگیری فرآورده‌های نفتی سخت است؛ بنابراین تحریم آن هم مشکل می‌شود، البته نمی‌توان گفت فرآورده‌های نفتی تحریم ناپذیر هستند، به ویژه اگر در حجم بالا بخواهیم آنها را صادر کنیم و باید با کشتی انجام شود که قابلیت رهگیری آن افزایش می‌یابد، اما به طور کلی فرآورده‌های نفتی تحریم پذیری کمتری نسبت به نفت خام دارند.
این کارشناس اقتصادی گفت: مزیتی که پالایشگاه‌های فراسرزمینی می‌توانند برای کشور داشته باشند، بیشتر به نوع تعامل ما با آن کشورها بستگی دارد. به طور مثال، اگر قرارداد سهامداری داشته باشیم، همکاری مستحکم‌تری خواهد بود. به طوری که نفت را در کشور مقصد پالایش می‌کنیم و فرآورده‌ها را به فروش می‌رسانیم یا به داخل کشور می‌آوریم و در مدار مصرف داخلی قرار می‌دهیم، اما اگر نوع تعامل قرارداد اجاره یا همکاری باشد، ممکن است کشور میزبان بر اثر تحریم‌ها دیگر از ما نفت نخرد.
سلیمان پور خاطرنشان کرد: همکاری در پالایشگاه‌های فراسرزمینی استراتژی بسیار مهمی است که خیلی از کشورها با هدف بازار سازی برای فروش نفت خود از آن استفاده می‌کنند.
وی افزود: پالایشگاه‌های قدیمی‌تر به طور معمول برای پالایش نفت خاصی طراحی می‌شدند و خیلی از کشورها برای اینکه بتوانند بازار پایداری برای نفت خود پیدا کنند، اقدام به همکاری با دیگر کشورها در پالایشگاه‌های فراسرزمینی در قالب قراردادهای سهامداری یا همکاری می‌کردند.
این کارشناس اقتصادی با بیان اینکه همکاری در پالایشگاه‌های فراسرزمینی به طور کلی سیاست درستی است و می‌تواند منافع کشور را برآورده کند، بیان کرد: باید توجه داشته باشیم که استفاده از این روش ظرفیتی دارد و در همان ظرفیت می‌توانیم از آن استفاده کنیم.
سلیمان پور گفت: به عبارت دیگر نمی‌توانیم همه نفت کشور را از این طریق به فروش برسانیم، برای اجرای این سیاست باید شاخص‌های متعددی را مدنظر داشته باشیم تا به نتیجه مطلوب برسیم. به طور مثال، همکاری ما در عرصه پالایشگاه‌های فراسرزمینی با کشورهایی باشد که تعامل سیاسی مطلوبی با ما دارند. همچنین باید بتوانیم در آن کشور شبکه‌ی فروش و بازاریابی فرآورده را ایجاد کنیم. به طور کلی باید مسائل فنی، اقتصادی، سیاسی و... را در نظر داشته باشیم.
وی در پاسخ به این سوال که آیا برای رفع مشکل ناترازی بنزین در کشورمان می‌توانیم به ظرفیت خروجی پالایشگاه‌های فراسرزمینی تکیه کنیم یا خیر، تصریح کرد: تاکنون در زمینه‌ی پالایشگاه‌هایی که در خارج از ایران قرار دارند، خیلی قوی عمل نکرده‌ایم. همان طور که می‌دانید تنها ۳۰ درصد از خوراک اولیه‌ی پالایشگاه‌ها تبدیل به بنزین می‌شود؛ بنابراین اکنون نمی‌توانیم زیاد به این گزینه امیدوار باشیم. مگر اینکه در آینده در حوزه پالایشگاه‌های فراسرمینی قراردادهای بیشتری با دیگر کشورها منعقد کنیم و بتوانیم از خروجی آن‌ها در ارتباط با بنزین بهره ببریم.
این کارشناس اقتصادی در پایان تأکید کرد: البته ناترازی بنزین در کشور زیاد نیست و می‌توان با مدیریت مصرف موضوع را طی چند سال آینده کنترل کرد.
حوزه‌ی انرژی توانمندی‌های فنی و مهندسی خوبی داریم
«الهویردی دهقانی»، عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس در گفت‌وگو با ایرنا، با اشاره به این موضوع که ارائه خدمات فنی و مهندسی برای کشورهای منطقه و جهان باید در اولویت ما قرار بگیرد، اظهار کرد: ما از این توانمندی برخورداریم که علاوه بر تامین نیازهای داخلی خودمان به کشورهای در حال توسعه‌ی دیگر نیز خدمات بدهیم و از این فرصت به نفع خودمان بهره ببریم. می‌توانیم با استفاده از نیروی انسانی خبره و توانمند ایرانی به کشورهایی از منطقه که نیازمند هستند، خدمات فنی و مهندسی صادر کنیم.
وی ادامه داد: انتظار ما این است که وزارتخانه‌های مختلف ارائه‌ خدمات فنی و مهندسی به دیگر کشورها را در دستور کار خود قرار دهند تا ضمن بهره‌برداری حداکثری از این فرصت از مزایای آن بهره‌مند شویم.
این نماینده مجلس تاکید کرد: در دنیای امروز خدمات می‌تواند مانند یک کالا به کشورهای دیگر صادر شود. این اقدام می‌تواند برای کشور ارزآوری و اشتغال آفرینی داشته باشد.
عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس گفت: ما در حوزه‌ی انرژی توانمندی‌های فنی و مهندسی خوبی داریم. می‌توانیم با ارائه‌ی این خدمات به کشورهای دوست ضمن اینکه به آن‌ها کمک می‌کنیم، خودمان نیز نفع ببریم. ارائه‌ی خدمات فنی و مهندسی به دیگر کشورها می‌تواند فرصتی برای ما باشد که در راستای ارتقای توانمندی‌های خودمان گام برداریم. این یک سیاست برد-برد است و می‌توان از آن نهایت بهره‌برداری را کرد.
وی بیان کرد: اقدامی که وزارت نفت در خصوص سهامداری در پالایشگاه‌های فراسرزمینی در آمریکای لاتین و ارائه‌ی خدمات فنی و مهندسی به آن‌ها در دستور کار قرار داده، بسیار به‌جا و مناسب است. این سیاستی است که کشورهای غربی و پیشرفته از سال‌ها قبل در پیش گرفته‌اند و با ارائه‌ی خدمات فنی و مهندسی به دیگر کشورها از مزایای آن بهره‌مند می‌شوند. این کشورهای پیشرفته ارائه خدمات فنی و مهندسی در حوزه‌های مختلف را در انحصار خودشان دارند. ایران نیز می‌تواند به این حوزه وارد شود و از آن سود ببرد.
دهقانی افزود: ما از طریق ارائه‌ی خدمات فنی و مهندسی به دیگر کشورها در عرصه‌های مختلف می‌توانیم پیوند خودمان را با آنها افزایش دهیم و در راستای توسعه‌ی روابط تجاری و سیاسی خود با این کشورها گام برداریم.
عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس گفت: در حوزه پالایشگاه‌های فراسرزمینی فرصت‌های زیادی برای ایران وجود دارد؛ اما متأسفانه طی سال‌های گذشته و دولت قبل عملکرد خوبی در این زمینه نداشته‌ایم و نتوانسته‌ایم از شرایط موجود بهره لازم را ببریم. علاوه بر صادرات خدمات فنی و مهندسی، با سهامداری ایران در پالایشگاه‌های فراسرزمینی، امکان فروش تضمینی و بیشتر نفت و خنثی‌سازی تحریم‌ها فراهم خواهد شد.
به گفته‌ی وی، در کشورهایی مانند چین و کشورهای اروپایی که نیاز به انرژی دارند، این امکان برای ما وجود داشت که در پالایشگاه‌های آنها همکاری داشته باشیم یا خودمان به تاسیس پالایشگاه در این کشورها بپردازیم و امروز نفت را خام نمی‌فروختیم و با این شدت امکان تحریم نفت ما وجود نداشت.
دهقانی تصریح کرد: وقتی ما از طریق پالایشگاه‌های فراسرزمینی در دیگر کشورها فعالیت می‌کنیم، در واقع فروشنده و خریدار خودمان هستیم و امکان تحریم وجود ندارد. به این ترتیب، نفت خود را تبدیل به گازوئیل، بنزین و دیگر فرآورده‌ها می‌کنیم و آن را به فروش می‌رسانیم.
عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس ادامه داد: همکاری در دیگر کشورها ازجمله کشورهای منطقه مانند عراق، لبنان، یمن و... در زمینه‌ی پالایشگاه‌های فراسرزمینی و یا مشارکت در این پالایشگاه‌ها در کشورهای آمریکای لاتین می‌تواند راهکار مناسبی برای خنثی سازی تحریم‌های نفتی باشد. به طور مثال، ونزوئلا هم به لحاظ سیاسی با ما همسو و هم تولیدکننده‌ی نفت است. از طرف دیگر، این کشور در قاره‌ی آمریکا قرار دارد؛ بنابراین می‌توانیم از پتانسیل این کشور در این قاره بهره‌برداری کنیم و منافع خودمان را پیش ببریم.