امروز- لیلا زمانی
تجارت دریایی خلیج فارس از زمان های قدیم دارای اهمیت زیادی بوده است. بنادر مهم خلیج فارس چون سیراف، جنابه و مهروبان نقش مهمی در تجارت بین المللی شرق و غرب ایفا می کردند. اگرچه در مقاطعی از دورههای میانه، به ویژه سلجوقیان، تجارت دریایی خلیج فارس با رکود مواجه شد؛ با این حال در دوره سلجوقی بندر «تیز» در ساحل مکران با رشد چشمگیری همراه بود.سوال اصلی که ما در این نوشتار در پی پاسخگویی به آن هستیم به شرح زیر است:چه دلایل عمده ای باعث رکود تجارت دریایی ایران (خلیج فارس) در سده های پنجم و ششم هجری / یازدهم و دوازدهم میلادی (دوره سلجوقیان) شده است؟ در پاسخ به این سوال فوق، این فرضیه مطرح شده است که تجارت دریایی خلیج فارس به دو دلیل در دوره سلجوقی دچار افول شده است: این امر نخست به فقدان حکومتی مقتدر در فارس و خوزستان مربوط بود و دوم به سیاست های تجاری منطقی دولت فاطمی مصر باز می گشت که رشد تجارت دریایی سرخ را در پی داشت.
ایران بزرگترین قدرت تجارت دریایی خاورمیانه شناخته شد
ایران با دارا بودن ۹۴۲ فروند کشتی بزرگترین قدرت تجارت دریایی در منطقه خاورمیانه بوده و بیش از یک سوم کشتی های این منطقه را به خود اختصاص داده است. اداره اقتصادی سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) در گزارشی از وضعیت ناوگان کشتیرانی منطقه خاورمیانه اعلام کرد ایران با دارا بودن ۹۴۲کشتی بزرگترین قدرت تجارت دریایی منطقه در سال ۲۰۲۲ بوده است. بر اساس این گزارش ایران ۳۲ کشتی فله بر، ۳۱ کشتی کانتینری، ۸۳ نفتکش، ۳۹۳ کشتی باری عمومی و ۴۰۳ فروند کشتی از انواع دیگر در سال ۲۰۲۲ داشته است.بر این اساس، ایران در میان ۱۲ کشور خاورمیانه بیشترین تعداد کشتی تجاری را در سال ۲۰۲۲ داشته است. اختلاف قدرت ایران با کشور بعدی بیش از ۳۰۰ کشتی بوده است. امارات با دارا بودن ۶۳۶ فروند کشتی در رتبه دوم منطقه از این نظر قرار داشته است. تعداد کشتی‌های ایران به میزان ۳۰۶فروند از امارات بیشتر بوده است.
یک سوم کل کشتی‌های خاورمیانه متعلق به ایران است
ناوگان کشتیرانی ایران همچنین بیش از دو برابر ناوگان کشتیرانی عربستان سعودی بوده است. سیا تعداد کشتی‌های عربستان در سال ۲۰۲۲ را ۴۱۳ فروند اعلام کرده و این کشور را سومین قدرت تجارت دریایی در منطقه خاورمیانه معرفی کرده است. بحرین با دارا بودن ۱۹۰ فروند کشتی و کویت با ۱۶۶ کشتی به ترتیب در رتبه‌های چهارم و پنجم از این نظر قرار گرفته‌اند.قطر با ۱۲۳ فروند، عراق با ۷۵ فروند، عمان با ۵۷ فروند، لبنان با ۴۹ فروند، اردن با ۳۵ فروند، یمن با ۳۰ فروند و سوریه با ۲۲ کشتی به ترتیب رتبه‌های ششم تا دوازدهم را به خود اختصاص داده‌اند.کل کشتی‌های تجاری فعال در منطقه خاورمیانه در سال میلادی گذشته بالغ بر ۲۷۳۸ فروند بوده است که بیش از یک سوم این کشتی‌ها معادل ۳۴ درصد به ایران اختصاص داشته است.جهت حملونقل کالاها از طریق دریا، باتوجه به مسافت و نوع بار، تجهیزات مختلفی به‌کار گرفته می‌شود؛ برای این منظور گاها ممکن است از لنج یا کشتی‌های اقیانوس‌پیما استفاده شود. اقتصادهای توسعه‌یافته و درحال توسعه به‌طور فزاینده‌ای با تجارت دریایی مرتبط می‌شوند. در این میان کشور ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. به‌دلیل وجود مرزهای آبی در شمال و جنوب کشور و امکان دسترسی به آب‌های آزاد، حملونقل دریایی در ایران یک مزیت استراتژیکی محسوب می‌شود و از لحاظ تجاری بسیار مهم است. دریای خزر در شمال ایران و خلیج فارس در جنوب ایران برای ما ارتباطاتی را با دنیا ایجاد کرده‌اند. با استفاده از آب‌های آزاد بسیاری از حمل‌و‌نقل‌هایی که ممکن است برای کشورهای دیگر راحت نباشد و گران تمام شود به‌راحتی برای ما امکان‌پذیر شده‌است. خلیج فارس و تنگه هرمز موقعیت استراتژیک خیلی‌خوبی را برای ما، جهت ارتباط با دنیا فراهم‌کرده‌اند.
ایران بیست و سومین قدرت تجارت دریایی جهان شناخته شد
آنکتاد در جدیدترین گزارش خود از ظرفیت ۱۹ میلیون و ۳۰۰ هزار تنی ناوگان کشتیرانی ایران خبر داد و اعلام کرد ایران به عنوان بیست و سومین قدرت تجارت دریایی جهان شناخته شده است. آنکتاد در جدیدترین گزارش خود از ظرفیت ۱۹ میلیون و ۳۰۰ هزار تنی ناوگان کشتیرانی ایران خبر داد و اعلام کرد ایران به عنوان بیست و سومین قدرت تجارت دریایی جهان شناخته شده است.کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل (آنکتاد) در جدیدترین گزارش خود از وضعیت صنعت حمل ونقل دریایی جهان اعلام کرد کل کشتی های تجاری جهان اعم از نفتکش ها، کشتی های کانتینری و کشتی های فله بر در پایان سال 2022 بالغ بر 56 هزار و 591 فروند بوده است. ظرفیت حمل بار این کشتی ها بالغ بر 2 میلیارد و 253 میلیون تن برآورد شده است. آنکتاد کل کشتی های ایران را 253 فروند اعلام کرده است که از این رقم 241 فروند با پرچم ملی و 11 فروند با پرچم خارجی تردد داشته اند.کل ظرفیت حمل بار ناوگان کشتیرانی ایران در سال 2022 بالغ بر 19 میلیون و 300 هزار تن برآورد شده است که مقایسه ایران با سایر کشورها از این نظر نشان می دهد این کشور جزو قدرت های بزرگ تجارت دریایی در جهان قرار دارد و در واقع از نظر ظرفیت حمل بار دریایی در رتبه 23 قرار گرفته است.
ناوگان دریایی ایران بزرگتر از فرانسه، ایتالیا و کانادا
ظرفیت ناوگان کشتیرانی ایران از بسیاری از کشورهای صنعتی مثل فرانسه، ایتالیا و کانادا و کشورهایی مثل عربستان و برزیل بیشتر بوده است . ظرفیت ناوگان کشتیرانی فرانسه 17میلیون و 200 هزار تن و کانادا
9 میلیون و 700 هزار تن اعلام شده است.به عقیده کارشناسان، برخورداری ایران از یک ناوگان دریایی بزرگ و متنوع در کنار موقعیت ژئوپلتیک و دسترسی گسترده به مسیرهای مواصلاتی دنیا نقش مهمی در بی اثر کردن تحریم های آمریکا علیه این کشور داشته است.
بزرگی ناوگان آمریکا کمتر از 3 برابر ناوگان کشتیرانی ایران است
بر اساس گزارش آنکتاد، یونان بزرگ ترین ناوگان دریایی جهان از نظر ظرفیت حمل بار را داراست. ظرفیت حمل بار کل کشتی های یونانی 393 میلیون تن اعلام شده است. تعداد کل کشتی های یونان 4936 فروند برآورد شده است.چین با ناوگانی با ظرفیت حمل بار 301 میلیون تن در رتبه دوم و ژاپن با 237 میلیون تن در رتبه سوم از این نظر قرار گرفته اند.آمریکا که عنوان بزرگترین اقتصاد دنیا را یدک می کشد با 1758 فروند کشتی و ظرفیت حمل بار 51 میلیون تنی در جایگاه 11 جهان قرار گرفته است. بزرگی ناوگان آمریکا
2.6 برابر ناوگان کشتیرانی ایران است.
لزوم توسعه کشتیرانی داخلی
توسعه کشتیرانی داخلی از دغدغه‌های ما در تجارت دریایی است. در طول زمان با گسترده‌تر شدن امکانات دنیا، کشتی‌ها از لحاظ ابعاد و طرح تغییر می‌کنند. برای این‌که بتوانیم لجستیک دریایی خود را گسترش دهیم و به نحو احسن از آن استفاده کنیم، باید در ساخت‌و‌ساز کشتی‌ها مستقل عمل کنیم و کشتیرانی داخلی را توسعه دهیم. این‌گونه می‌توانیم استقلال خود را در حملونقل دریایی حفظ کرده و از فضای موجود، بهتر برای تجارت بهره‌گیریم.
لزوم فراهم‌کردن زیرساخت
جهت ارتباط با اوراسیا باید زیرساخت‌های لازم برای استفاده از بنادر شمال مثل بندر انزلی، بندر نوشهر، بندر امیرآباد که در حاشیه دریای خزر داریم، یا بنادر جنوب کشور مثل بندر خرمشهر، بندر امام خمینی، بندر شهید رجایی و بندر چابهار که جزء بنادر اصلی ما هستند را مهیا کنیم تا بتوانیم از آنها حداکثر استفاده را در تجارت ببریم. ابزارهایی که برای حملونقل مورد استفاده قرار می‌گیرند برای استفاده موثر از بنادر خیلی مهم هستند.
بنادری که از طریق آنها امکان ارسال بار داریم، در هر نقطه‌ای از دنیا موجود نیستند. هرکدام از بنادر می‌تواند منبع توسعه باشد. بندری مثل چابهار می‌تواند در اقتصاد بسیار موثر باشد. فقط باید مدیریت این بنادر و امکاناتی که برای استفاده موثر از آنها به کار می‌گیریم دقیق‌تر باشد تا بتوانیم همین‌طور که امکانات حملونقل دنیا از زوایای مختلفی رشد می‌کند، امکانات خود را در بنادر تقویت کنیم.کشتیرانی در تجارت حائز اهمیت است؛ چون فضایی که برای حملونقل ایجاد می‌کند، با فضای ایجاد‌شده توسط حملونقل ریلی، جاده‌ای و هوایی خیلی متفاوت است.
ویژگی‌های تجارت دریایی
حمل کالا با حجم بالا در دریا امکان این‌که بتوانیم کالا را با حجم بالا حمل کنیم خیلی بیشتر است. معمولا برای این که بتوانند کالا را در حجم بالا جا‌به‌جا کنند از کانتینرها استفاده می‌کنند.
امنیت بیشتر
آلودگی کمتر برای محیط زیست آلودگی‌هایی که سایر موارد مثل کامیون‌ها می‌توانند برای محیط ایجاد کنند، در کشتیرانی کمتر است.زمان حمل طولانی از نظر زمانی معمولا حملونقل دریایی طولانی‌تر است.
جایگاه حمل و نقل در تجارت
حملونقل از ارکان اساسی تجارت است و اگر به هر دلیلی دچار مشکل شود، تجارت نمی‌تواند به‌صورت عادی پیش رود. حملونقل آن‌قدر مهم است که اگر درگاه‌های حملونقل و مسیرهایی که به سمت دنیا هست، به هر دلیلی در دسترس نباشد، تجارت دنیا با خلل مواجه‌می‌شود.
دریانوردی در خلیج فارس
خلیج فارس به عنوان یک شاهراه تجاری بزرگ از گذشته‌های دور تا کنون مورد توجه ایرانیان بوده است. مدارک باستان‌شناسی و متون تاریخی گواه بر این اداعاست که ایرانیان در دریانوردی و تجارت دریایی مهارت زیادی داشتند و سیطره دریایی ایرانیان در خلیج فارس و تجارت جهانی گسترده آن با بنادر باستانی هندوچین، دریای سرخ و سواحل شرق آفریقا انکار ناشدنی است.به گزارش CHN ثبت دریانوردی ایرانیان از جمله اتفاقات اخیر حوزه میراث معنوی است. مجموعه مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای نشان می‌دهد که ایرانیان از دیرباز به این موضوع توجه داشته‌اند. برخی سابقه دریانوردی و تجارت دریایی خلیج فارس را به دورههای پیش از تاریخ مربوط می‌دانند اما همگی بر این موضوع اذهان دارند که در دوره ساسانی و صدر اسلام، سیطره ایرانیان بر دریانوردی و تجارت دریایی خلیج فارس انکار ناشدنی است. اهمیت مسیر تجاری خلیج فارس باعث شده بود که طی دوران‌های طولانی ایرانیان اهمیت ویژه‌ای برای این منطقه قائل باشند.«محمد اسماعیل اسمعیلی جلودار»، باستان‌شناس و سرپرست کاوش‌های باستان‌شناسی در بندر تاریخی سیراف درباره اهمیت مسیر تجاری خلیج فارس می‌گوید: «شاهراه خلیج فارس از جمله راه‌های تجاری مهمی بوده که در طول تاریخ به‌عنوان پلی بین تمدن‌ها، عملکرد داشته است. در واقع ایران و تمدن دیرینه آن به‌عنوان پلی ارتباطی بین شرق و غرب بوده که این ارتباط، از یک‌سو توسط جاده ابریشم از شمال غربی چین به ناحیه آسیای مرکزی، خراسان، فلات ایران و بین النهرین و در نهایت سواحل دریای مدیترانه و جهان رومی متصل می‌شده است و از سوی دیگر توسط ارتباطات دریایی که برخی آن را جاده ابریشم دریایی نیز نامیده‌اند صورت می‌گرفته است. ارتباط دریایی جهان چین و هند را به جهان رومی از طریق خلیج فارس و بنادر آن برقرار می‌کرده است.»وی در ادامه می‌گوید: «این شاهراه، بنادر خلیج فارس را ابتدا به دریای عمان متصل می‌کرده و پس از آن به دو شاخه تقسیم می‌شده است؛ یکی از این شاخه‌ها ابتدا به سواحل پاکستان، سپس به هندوستان و سریلانکا و همچنین به مجمع‌الجزایر شرق دور (اندونزی و مالزی) و پس از ورود به دریای چین به بندر کانتون چین متصل می شده است. شاخه دوم هم از بنادر باستانی خلیج فارس به بندر سوهار عمان و سپس به بنادر دریای سرخ می‌رسید و از آنجا به سواحل شرق افریقا متصل می شده است.»بر اساس شواهد باستان‌شناسی، تجارت دریای در خلیج فارس از دوران پیش از تاریخ وجود داشته است. بر همین اساس، قیر و ظروفی که دارای اندود قیری بوده‌اند کارجابجایی کالاها را به عنوان یک ماده تجاری منتقل می‌کرده‌اند که مطالعات پتروگرافی و آنالیز شیمیایی انجام شده روی این سفال‌ها نشان می‌دهد که منشا این قیرها مربوط به، چشمه‌های قیر موجود در ناحیه عین القیر دهلران، ممتین رامهرمز و بطور کلی چشمه‌های قیری موجود در خوزستان، لرستان و برخی نیز مربوط به چشمه‌های طبیعی قیر منطقه بین‌النهرین بوده است.اسمعیلی همچنین درباره حضور ایرانیان در دوره تاریخی خلیج فارس می‌گوید: «شاهراه تجاری خلیج فارس در دوران تاریخی دارای اهمیت بیشتری نسبت به قبل بوده که حضور ایرانیان در آن هم از طریق منابع نوشتاری و متون جغرافیایی و هم از طریق مدارک باستان شناختی قابل اثبات است. نقش و اهمیت بندر بوشهر با وجود بندر ایلامی لیان و محوطه‌های پیش از تاریخی شناسایی شده قابل برسی است. بدست آمدن کتیبه‌های ایلامی و احتمالا معبدی از این دوره در کنار خلیج فارس که محل آن امروز در محدوده پادگان های نظامی قرار گرفته نشان از تسلط ایلامی ها بر این آبراهه مهم تجاری و اهمیت آن در نظر ایرانیان باستان است.»وجود کاخ‌های هخامنظی در پس‌کرانه‌های خلیج فارس و در منطقه برازجان، در 20 کیلومتری بندر بوشهر نشان‌گر ارتباط تنگاتنگ هخامنشیان با حوزه خلیج فارس است. در این بین وجود کتیبه نویافته هخامنشی در خارک شاهدی دیگر از این مدعاست. از سوی دیگر متون تاریخی نیز اشاره دقیقی به دریانوردی هخامنشیان دارد که از آن جمله می توان به اشارات هرودوت به دریانوردی هخامنشیان یاد کرد. این که هخامنشیان در عمر دریانوردی تبحر زیادی داشتند، امری بدیهی است. بی شک لشگرکشی‌های خشایارشاه به یونان از طریق عبور از مجاری آبی و ساخت پل در ترعه‌های آبی با استفاده از کشتی بوده که شاهدی بر این مدعا است.اسمعیلی درباره حضور دورههای پس از هخامنشی در خلیج فارس می‌گوید: «از دوران اشکانیان نیز در حوزه خلیج فارس شواهد زیادی در درست است که از جمله آنها می‌توان به سکه‌ها، بقایای باستان‌شناختی و نوشته‌های مورخین اشاره داشت. این آثار به طور اخص در خارک و بنادر باستان و محوطه‌های استان هرمزگان قرار دارند. همچنین پراکندگی سفال‌های این دوران در محوطه‌های باستانی متعدد سواحل خلیج فارس قابل پی‌گردی است.»