سیمای مردم فقیر در سال 1400

امروز- تصميم گيري براي مبارزه با فقر و تخصيص اعتبار براي كاهش فقر به تعريف از فقر، نحوه محاسبه خط فقر و شاخص انتخابي براي اندازه گيري فقر وابسته است. فقر پديده اي چند بعدي است از اين رو ارائه يك تعريف جامع و دقيق از آن كار ساده اي نمي باشد. از دهه 1990 بانك جهاني و سازمان ملل متحد تلاشهايي در جهت رسيدن به اجماع در ارتباط با مفهوم فقر و استراتژيهاي كاهش فقر آغاز كرده اند .سازمان ملل متحد مفهوم فقر را از چهار منظر رويكرد پولي، رويكرد توانمندي، رويكرد محروميت اجتماعي و رويكرد مشاركتي مورد توجه و بررسي قرار داده است. رويكرد پولي معمولترين روش براي تعريف و اندازه گيري فقر است.در ادبيات موضوعي، فقر به محروميت از رفاه تعريف شده است. در اقتصاد، رفاه بر حسب مطلوبيت مشخص ميشود و تابع مطلوبيت بر اساس مصرف كالاها و خدمات تعريف ميشود. در واقع اين تابع مطلوبيت، ترجيحات افراد را نسبت به سبدهاي مختلف كالاها و خدمات مشخص ميكند. با توجه به اين مطلب در تعاريف مربوط به فقر، فقير به كسي اطلاق ميشود كه درآمد يا مصرف وي براي تامين حداقل نيازهاي اساسي كفايت نكند. خط فقر نيز بر اساس كفايت توانايي مالي در به دست آوردن حداقل استاندارد زندگي تعيين ميشود. هر فردي كه درآمدش(هزينه هايش) كمتر از خط فقر باشد به عنوان فرد فقير شناخته ميشود.
فقر زدایی و کاهش نابرابری
در دهه های اخیر، کاهش فقر و افزایش سطح رفاه خانوارها، به یکی از مباحث مهم توسعه اقتصادی کشور ها تبدیل شده است، به طوری که فقرزدایی و بهبود سطح رفاه افراد در جامعه، شرط الزم برای رشد اقتصادی محسوب میشود. البته، برنامه های مبارزه با فقر همان اندازه که به کارآیی سیاستگذاری و نحوه اجرای آن نیاز دارد، به شناخت ابعاد مختلف پدیده فقر و دالیل و پیامدهای آن نیز نیاز دارد. بنابراین، بررسی و آگاهی از وضعیت فقر در هر جامعه ای،اولین گام در مسیر برنامه ریزی برای مبارزه با فقر و محرومیت است.
فقرزدایی به معنی صحیح کلمه، مستلزم اتخاذ سیاست هایی است که اولًا، چرخ های اقتصادی کشور را با سرعت به کار اندازد و موانع نهادی و ساختاری انباشت سرمایه و رشد سریع اقتصادی را از میان بردارد. از سوی دیگر، مستلزم طراحی پروژه های خاص برای گسترش عدالت اجتماعی است. این فرایند در گرو مشارکت بیشتر مردم در سرنوشت خویش و نوسازی بنیادین نهاد دولت و خارج کردن آن از وضعیت تسخیر شده توسط منافع گروه های ذی نفوذ به وضعیت یک دولت توسعه گرا،آزادی خواه و عدالت محور است. اولین گام در جهت فقر زدایی و کاهش نابرابری ها در جامعه،شناسایی و سنجش میزان فقر و نحوه توزیع درآمد در جامعه می باشد.
یکی از اهداف مهم دولت، پس از انقالب با توجه به اصول 94 ،33 و 13 قانون اساسی، برقراری عدالت اقتصادی و اجتماعی و مقابله با فقر و محرومیت در جامعه بود. این موضوع در برنامه های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به طرق مختلف لحاظ گردیده است:در قانون اول برنامه توسعه اقتصادی، تأمین حداقل نیازهای اساسی عامه مردم، تأمین آموزش های عمومی، بهداشتی و درمانی با تأکید بر مناطق محروم شهرها و روستاهای کشور مطرح شده، و در تبصره 37 قانون برنامه دوم توسعه اقتصادی، ایجاد فرصت های شغلی ارزان قیمت و کاهش نرخ بیکاری برای مقابله با فقر طرح گردیده، در ماده 93 قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، گسترش نظام تأمین اجتماعی و تحت پوشش قراردادن افراد فقیر و نیازمند توسط کمیته امداد امام خمینی مورد توجه قرار گرفته است.
برای انسجام بیشتر در امور تأمین اجتماعی، وزارتخانه رفاه و تأمین اجتماعی در سال ۱۳۸۳ تأسیس شد. در ماده ۹۵قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، توجه ویژه ای به کاهش فقر و محرومیت و توانمند سازی فقرا از طریق گسترش تأمین اجتماعی و یارانه پرداختی به آنها شده است. در این قانون، تعیین خط فقر و ساماندهی نظام خدمات و حمایت های اجتماعی برای تحت پوشش قرار گرفتن جمعیت زیر فقر مطلق و افزایش قدرت خرید سه دهک پایین درآمدی خانوارهای شهری و روستایی، و همچنین ایجاد اشتغال، گسترش خدمات بهداشتی، درمانی و توانبخشی رایگان و تأمین مسکن ارزان قیمت و افزایش پوشش بیمه اجتماعی برای فقر زدایی در جامعه در نظر گرفته شد. در ماده ۲۷ قانون برنامه پنجم نیز تأکید بر گسترش نظام جامع تأمین اجتماعی و بیمه درمانی و حمایت از گروه های نیازمند مد نظر قرار گرفت و برای سامان دهی بیشتر در امور کار و اشتغال ، در۲۱تیر ۱۳۹۰ ،وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی به وجود آمد .
تعاريف و شاخص هاي فقر
در مطالعات اقتصادی برای مشخص کردن فقرا از غیر فقرا، از مفهومی به نام خط فقر استفاده می شود وبرای اندازهگیری خط فقر، از معیارهای فقر مطلق و نسبی استفاده می گردد.
 فقر مطلق: شرایطی است که در آن، خانوارها از دستیابی به حداقل نیازهای اساسی زندگی مانند غذا، پوشاک و مسکن محروم باشند. در تعریفی دیگر، فقر مطلق، عدم توانایی خانوار درتأمین حداقل۲۲۰۰ کیلو کالری انرژی سرانه در روز و عدم تأمین حداقل پوشاک، سرپناه و بهداشت و درمان مورد نیاز می باشد.
فقر نسبی: عدم دستیابی به سطح معمولی و متعارف امکانات زندگی در جامعه است و کسانی که از سطح متعارف جامعه پایین تر باشند، دچار فقر نسبی هستند. این سطح متعارف به صورت میانگین یا میانه مخارج مصرفی است.
خط فقر: حد فاصل گروه های جامعه به لحاظ برخورداری یا عدم برخورداری از حداقل معیارهای اساسی است. بنابر مطالعه ای توسط بانک جهانی، متوسط خط فقر در جهان 3 دلار در روز برای هر نفر است. البته این در کشورهای مختلف جهان متفاوت می باشد، مثالً در چین خط فقر در حدود یک دلار است .
شکاف فقر: شاخصی برای اندازه گیری شدت یا عمق فقر است و به لحاظ مفهومی، مترادف با “انحراف درآمد افراد فقیر از خط فقر» تلقی می شود.
چرا فقر اندازه گيري ميشود؟
از آنجايي كه اندازه گيري فقر صرفاً از طريق داده هاي جمع آوري شده از طرحهاي خانواري انجام مي گيرد لذا اين امر نيازمند صرف زمان، انرژي و هزينه مي باشد. بنابراين چرا بايد براي اندازه گيري فقر خود را به زحمت انداخت؟ براي پاسخ به اين سؤال مي توان حداقل به 4 دليل اشاره نمود. 
الف-در دستور كار قرار دادن فقرا : قويترين توجيه براي اندازه گيري فقر فراهم آوردن يك ابزار معتبر براي متمركز كردن توجه سياستگزاران به شرايط زندگي فقرا باشد. به عبارت ديگر اگر فقرا از لحاظ آماري قابل مشاهده نباشند به سادگي مي توان آنان را ناديده گرفت.بنابراين براي اينكه فقرا در دستور كار سياستمداران و اقتصاددانان قرار بگيرند، داشتن معياري از فقر ضروري است.
ب-هدفمند كردن يارانه ها و كمكهاي دولت: دومين دليل براي اندازه گيري فقر هدفمند كردن يارانه ها وكمكهاي دولت است. واضح است تا زماني كه مشخص نشود چه كساني فقير هستند نمي توان انتظار داشت كه يارانه ها و كمك هاي دولت هدفمند باشد. بنابراين هدف از ارائه نماي فقر اين است كه واقعيتهاي اصلي فقر (مثل نابرابري) را تعيين و سپس الگوي فقر را براي مشاهده تغييرات آن بر حسب سطوح جغرافيايي (منطقه، شهر، روستا و ...) و ويژگي هاي خانوار (مثل تحصيلات سرپرست خانوار، بعد خانوار) مورد بررسي قرار داد. ارائه يك نماي خوب از فقر بسيار با ارزش است اگرچه براي ارائه اين نما از شيوه هاي اوليه نظير جداول و نمودارها استفاده شود.
شايد مهمترين استفاده از نماي فقر حمايت از تلاشهايي باشد كه سعي در هدايت منابع توسعه اي به سمت مناطق فقير دارند. اما اين كه كدام منطقه مقدم بر ديگري است سؤالي است كه پاسخ آن صرفاً با استفاده از داده هاي آمارگيري امكان پذير است. يك نماي خوب از فقر ممكن است به هدف گذاري در زمينه ي اشتغال نيز كمك كند. 
ج-نظارت و ارزيابي پروژه ها و ملاحظات سياسي تنظيم شده براي فقرا: سومين دليل براي اندازه گيري فقر امكان پيشبيني و سپس ارزيابي اثرات سياستها و برنامه هاي طراحي شده در جهت كمك به فقرا ميباشد. اغلب سياست هايي كه از منظر تئوريك و نظري مناسب به نظر ميرسند ممكن است در عمل چندان تأثيرگذار نباشند. اطلاعات در زمينه ي فقر به درك بسياري از سياستهاي دولت نيز كمك ميكند. با جمع آوري اطلاعات بر روي خانوار و موقعيت اقتصادي آنها مي توان فهميد چه كساني از خدمات عمومي و كمكهاي يارانه اي دولت بهره مند ميشوند. اگر اين كمكها و خدمات قطع شوند با كمك داده هاي فقر مي توان تأثير اين برنامه ها را متوجه شد. با استفاده از اطلاعات فقر مي توان اثر سياستهاي مختلف را شبيه سازي نمود.
د -ارزيابي تأثيرگذاري مؤسساتي كه هدف آنها كمك به فقرا است: چهارمين دليل براي اندازه گيري فقر كمك به ارزيابي مؤسسات مي باشد. تا زماني كه اطلاعات كافي و مناسب در زمينه ي فقر وجود نداشته باشد نمي توان در مورد اقدامات سودمند دولت در مبارزه با فقر اظهارنظر نمود. اين مطلب صرفاً مختص دولت نيست و شامل كليه ي مؤسسات داخلي و خارجي كه در زمينه ي فقر فعاليت مي كنند نيز ميباشد. لذا قضاوت در خصوص موفقيت اين مؤسسات صرفاً با داشتن يك معيار مناسب از فقر امكان پذير است.
خط فقر هر ایرانی ۱.۲ میلیون تومان  
اگر درآمد ماهانه شما زیر یک میلیون و ۲۵۴ هزار تومان است، شما هم جزو افرادی هستید که زیر خط فقر قرار دارند. گزارشی که می‌گوید در سال ۹۸ حدود ۲۶ میلیون نفر از مردم ایران زیر خط فقر بوده‌اند. یعنی از هر سه نفر یکی. اما این آمار در سال ۹۹ چه تغییری کرده است؟
وزارت تعاون، کار و رفاه برای اولین بار گزارش رسمی از خط فقر در ایران منتشر کرده است. گزارشی که می‌گوید در سال ۹۹، خط فقر سرانه هر فرد معادل یک‌‌میلیون و ۲۵۴ هزار تومان بوده است.
براساس این بررسی خط فقر سرانه یک خانوار  سه نفره، ۲‌ میلیون و ۷۵۸ هزار تومان و برای خانواده‌های چهارنفره این رقم ۳ میلیون و ۳۸۵ هزار تومان برآورد شده است.
این البته آمار خط فقر در سال ۹۹ است. سالی که میانگین نرخ تورم در آن ۳۶.۴ درصد گزارش شده است. اما نکته قابل توجه این است که احتمالا این آمار در سال ۱۴۰۰ رشد قابل توجهی داشته باشد. چراکه نرخ تورم تیرماه از مرز ۴۴ درصد گذشته است.
از هر ۳ ایرانی یکی زیر خط فقر!
بر اساس این گزارش، چند درصد مردم در ایران زیر خط فقر زندگی می‌کنند؟ براساس این گزارش، نرخ فقر در سال ۹۸ حدود ۳۲ درصد بوده. این یعنی در سال ۹۸ از هر سه ایرانی یک نفر زیر خط فقر زندگی می‌کند. بر این اساس از جمعیت ۸۴ میلیونی ایران بیش از ۲۶ میلیون نفر زیر خط فقر زندگی می‌کنند.
اما این عدد در سال ۹۹ چقدر است؟ این سوالی است که این گزارش به آن جواب نداده است. اما در بخشی از گزارش آمده که خط فقر سال ۹۹ نسبت به سال ۹۸، رشد ۳۸ درصدی داشته است. اگر منظور از این عدد این باشد که ۳۸ درصد به تعداد افرادی که زیر خط فقر رفته‌اند بیشتر شده، می‌توان گفت تعداد افراد زیر خط فقر در ایران به ۳۶ میلیون نفر رسیده است.
اما اگر منظور افزایش ۳۸ درصدی عددی باشد که مبنای محاسبه خط فقر است، باز هم در آن صورت می‌توان نتیجه گرفت افرادی که در این مدت درآمد آنها افزایش نداشته و یا کمتر هم شده، به تعداد افراد زیر خط فقر اضافه شده‌اند که این هم به معنای افزایش تعداد افراد زیر خط فقر در ایران است.
علت افزایش فقر
اما علت افزایش خط فقر در سال ۹۹ چیست؟ وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی گفته: «مهم‌ترین عامل افزایش خط فقر در سال ۹۹ تورم بالا در دو بخش خوراکی‌ها و مسکن بوده است.»
براساس این گزارش، تورم و رکود اقتصادی ناشی از تحریم‌ها و کرونا، باعث سخت‌تر شدن معیشت مردم شده است و دهک‌های کم‌درآمد بیشترین فشار را تحمل می‌کنند.
اما نکته قابل توجه این است که سه عامل تشدیدکننده فقر در سال ۹۹، در سال جاری هم با قوت ادامه دارد. هم کرونا و رکود اقتصادی زندگی مردم را نشانه گرفته و هم نرخ تورم در حال ثبت رکوردهای جدید است. بر این اساس اگر اقدامات خاصی انجام نشود این آمار می‌تواند افزایش قابل توجهی داشته باشد.
چه کسانی فقیرتر شدند؟
براساس این گزارش مهم‌ترین عامل افزایش خط فقر در سال ۹۹ تورم بالا در دو بخش خوراکی‌ها و مسکن بوده است. نرخ تورم نقطه به نقطه در اسفند ۹۹ معادل 7/48 درصد بوده اما نرخ تورم خوراکی‌ها ۶۷ درصد بوده است.
این یعنی افراد کم درآمدی که بخش مهم درآمد آنها صرف خوراک و مسکن شده تورم بیشتری را تجربه کرده‌اند.
از طرف دیگر، آمارهای اشتغال نشان می‌دهد در بهار ۹۹ حدود 5/1 میلیون شغل از دست رفته است. از طرفی ۱۰۰ درصد مشاغل از دست رفته مشاغل غیررسمی و ناقصی بوده که دهک‌های پایین درآمدی به آن اشتغال داشته‌اند.
این یعنی تورم ۶۷ درصدی از یک طرف قدرت خرید دهک‌های پایین را نشانه گرفته و کرونا از طرف دیگر، شغل این افراد را از آنها گرفته است. ترکیب بیکاری و تورم حتما سبب می‌شود که هم در سال ۹۹ و هم در سال جاری تعداد افراد زیر خط فقر در ایران افزایش یابد.
مشاغل آسیب‌دیده
شیوع ویروس کرونا سبب شد بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی با کاهش فروش مواجه شوند. تحلیل اطلاعات تراکنش‌های فروش نشان می‌دهد که طی ۱۰ ماه سال ۱۳۹۹ به ترتیب فعالیت‌های «حمل ونقل هوایی» با افت ۹۰ درصدی در ارزش حقیقی تراکنش، «تولید فیلم و انتشار موسیقی (سینما)» با افت ۷۹ درصدی، «خدمات آژانس‌های مسافرتی» با افت ۵/ ۶۷ درصدی، خدمات «ورزشی، تفریحی و فرهنگی» با افت ۴/ ۳۸ درصدی و «فعالیت‌های حقوقی و حسابداری» با افت ۶/ ۳۵ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل، در گروه پنج رشته فعالیت با بیشترین آسیب وارده قرار می‌گیرند و این فعالیت‌ها باید در اولویت حمایت دولت قرار گیرند.